خصماں کھانے گیانی گرمکھ سنگھ مسافر
جاگو میٹو وچ دھروپتی نے کیہا، نہیں اوہدے منہ وچوں نکل گیا، “خصماں کھانے ۔”
ہارن دی کھہری آواز نال اس دے کنّ جو پاٹن نوں آئے سن۔ اج تکّ ہارن دیاں جنیاں وی آوازاں اس دے کناں وچ پئیاں سن، ایہہ سبھناں نالوں کھہری سی۔ “گنیش ٹیکسی والا نہیں، چانن شاہ اری ہونگے۔” اپنے پتی بھگت رام دے مونہوں شاہ دا نام سن کے دھروپتی کجھ شرما جہی گئی، “ہائے کتے شاہ ہراں سن ہی نہ لیا ہووے۔”
تنّ-چارن دن پہلاں ہی منہ ہنیرے گنیشے دی ٹیکسی دی ہارن سن کے دھروپتی دے مونہوں نکلیا سی، “خصماں کھانیاں نوں خبرے نیندر ہی نہیں پیندی۔” ادوں بھگت رام دے سمجھاؤن ‘تے کہ “اس ٹیکسی والے غریب دا چلان ہو گیا ہے، وچارا شرنارتھی ہے، سفارش لئی آکھدا ہے”، دھروپتی نے ہور اچا آکھیا سی، “کھائے خصماں نوں۔” گنیشے ایہہ گلّ سن لئی سی، پر غرض مند کی آکھدا؟ اج چانن شاہ دا لحاظ بھگت رام نوں دھروپتی دی جھڑک توں بچاء گیا۔ موٹر بوہے اگے کھڑی کر کے چانن شاہ سدھا بھگت رام دے سون کمرے وچ ہی آ گیا۔ دھروپتی نے ‘جی آیاں’ آکھ کے کرسی اگے کیتی۔
چٹکی وجاؤندیاں کھڑے-کھڑوتے ہی چانن شاہ نے پچھیا، “لالا جی تیار ہو؟”
“جی ہاں، بس دوائی دی شیشی لے لواں، مڑدیاں خبرے دیر ہی ہو جاوے نالے۔” بھگت رام دی گلّ نوں وچوں ہی ٹوک کے چانن شاہ نے کیہا، “نہیں جی، ہنے مڑدے ہاں، نویں موٹر اے، ڈھائیاں گھنٹیاں وچ امبالے، گھنٹہ بھر اتھے تے ڈھائیاں وچ ہی مڑ دلی، کل چھیاں گھنٹیاں دی گلّ اے، ہن چھ وجے نے، جے دساں-پندراں منٹاں وچ تر پئیے تاں سوا باراں وجے تکّ پرط آوانگے۔”
“نہیں شاہ جی، شرنارتھی کیمپ وچ میرے دو سوا دو گھنٹے گھٹو گھٹّ ضرور لگّ جانے نے۔”
“چلو حد تنّ وجے تکّ صحیح، شام توں پہلاں ‘تے آ ہی جاوانگے، اٹھو چھیتی کرو۔ جتنے چھیتی جاوانگے، اتنے ہی چھیتی پرتانگے۔” دھروپتی نے آکھیا، “جے دیر ہو جان دا ڈر ہووے جاں رات اتھے ہی رہنا پے جانا ہووے تاں بھارا کپڑا جاں بسترا نال۔” چانن شاہ نے دھروپتی نوں وی گلّ پوری نہ کرن دتی تے بھگت رام دا ہتھ پھڑھ کے منجے اتوں اٹھا لیا۔ “چلو کسے چیز دے نال لے جان دی لوڑ نہیں، پرتنے آں، جے سردی مندے ہو، تاں موٹر وچ کمبل پیا اے، ولھیٹ لوو، تنّ وجے ضرور تہانوں گھر پہنچا دیانگے۔”
بڑی تسلی نال نویں موٹر دے نرم گدیاں ‘تے آرام نال ڈھوہ لا کے بہندیاں بھگت رام نے کیہا، “دھروپتی جی، جہڑا وی کوئی کم کاج والا آوے، تنّ وجے دا وقت دے دینا۔”
چانن شاہ نے بھگت رام دے گوڈیاں ‘تے کمبل سٹدیاں کیہا، “بس تسیں ڈپٹی کمیشنر نوں منہ وکھانے تے ساڈا کم ہو جانے، پھر تسیں جتھے جانا ہویا جائیو، بڑی خوشی نال، پیٹرول بہتیرا ہے۔”
لالا بھگت رام شرنارتھی نیتا ہن، سویر توں شام تکّ ایہناں کول لوڑوند شرنارتھی آؤندے رہندے ہن۔ ایہہ سبھ دیاں گلاں ہمدردی نال سن کے کم کرواؤن دا یتن کردے ہن۔ دھروپتی دا وی سبھاء انج تاں بڑا مٹھا تے دل بڑا ہمدرد ہے، پر سویرے جاگن توں پہلاں تے راتیں سوں جان توں پچھوں تکّ جہڑے آدمی بوہے بھندے رہندے ہن، اوہناں توں اوہ کدے بڑی اوکھی ہو جاندی ہے۔
ہن موٹر کوارٹروں باہر نکلی ہی سی کہ اک شرنارتھی نے لالا بھگت رام بارے آن پچھیا۔ دھروپتی نے چانن شاہ نال امبالے جان بارے دسیا تاں اوہ بڑ بڑ کردا چلا گیا:
“سرمائیداراں نال اڈ کے تر پیندے نے، جے اج میرے نال کسٹوڈیئن پاس نہ گئے تاں شامیں بھانڈا-ٹنڈر سڑک ‘تے ہوسی۔” ایہہ اجے گیا ہی سی کہ اک ہور آن ڈسکیا، “میرا قرضہ منظور تاں کروا دتا اے، لین لئی ضمانت کون دیوے۔”
“میری بدلی دے کاغذاں ‘تے اج دستخط ہو جانے نے، مکان سبندھی شرنارتھیاں نال بھریا پیا ہے۔ ماتا-پتا بڈھے نے، گھر والی پوریاں دناں ‘تے ہے، جتھے بدلی کردے نے، اتھے رہن لئی ٹینٹ دا وی پربندھ نہیں۔”
“میں پشاور وچ اے.ڈی.ایم. ساں، اتھے کلرکی ملی ہے، اس توں وی ہٹاؤن دیاں تجویزاں ہو رہیاں نے۔”
“بھین جی، اک سو سٹھاں بنگلیاں دے مالک نوں اتھے کسے کوٹھی دے برانڈے وچ وی ٹکانا نہ ملے، دسو کتھے سر لکائیے۔” دھروپتی اج سارے آؤن والے شرنارتھیاں دے ایہہ کم سن کے تنّ وجے آؤن دا وقت دندی گئی۔
پانی دیاں نرم تے نازک بونداں لگاتار وس-وس کے پتھر دیاں سخت چٹاناں وچ وی اپنی تھاں بنا لیندیاں ہن۔ دھروپتی دے ہردے وچ تاں ماں-دل ہے۔ “پتی گیا، پتّ گیا، ہن پت وی جاندی ہے”، اک ادھکھڑھ جہی عمر دی شرنارتھن دے مونہوں ایہہ شبد سن کے دھروپتی تنّ وجے آؤن لئی اس نوں آکھن ہی لگی سی کہ شرنارتھن نے اپنی وتھیا ارمبھ دتی۔ اکھاں جیبھ نہیں، پر جیبھ توں بناں وی نہیں۔ ایوں پرتیت ہویا جویں دکھی شرنارتھن دی درد کہانی اس دی زبان تے دھروپتی دیاں اکھاں توں اک ساتھ ہی سنائی جا رہی ہے۔ اس آپ دھیانے وچ دھروپتی ہور آؤن والیاں نوں تنّ وجے دا وقت دینوں وی اک ویر بھلّ گئی۔ اک ہور بیبی جس نے اپنے گورے نچھوہ جہے سریر نوں لیرو-لیر ہو چکے میلے کھلٹّ دپٹے نال مساں ہی کجیا ہویا سی، دھروپتی ولّ آؤندی دسی۔ سریر دے اگلے حصے نوں کجن لئی اس دا سر انا جھکیا ہویا سی کہ اوہ ساہمنیوں آؤندے-جاندے نوں نہیں سی ویکھ سکدی۔ دھرتی وچ اکھاں گڈی اوہ بوہے اگے پجی تاں مہاٹھ ‘تے آپ دھیانے سوچاں وچ کھڑے اک شرنارتھی دا سر اس دی وکھی وچ لگا، اوہ دھڑنم کر کے ڈگی۔ ڈگن دی آواز نے ہی دھروپتی نوں اس دی ہوند دا گیان کروایا۔ ڈگن والی نوں دھروپتی نے پہلی شرنارتھن دی مدد نال باہرلے کمرے وچ وچھی ہوئی میلی جہی، لوکاں دیاں جتیاں نال مٹیو-مٹی ہوئی پئی دری ‘تے لٹا دتا۔ کمرے وچ بیٹھے ہور ساریاں نوں دھروپتی نے ‘تنّ وجے آئیو’ آکھ کے اٹھا دتا۔ ڈگن والی دی بے ہوشی نوں ویکھ کے دھرپوتی دے ہوش گمّ گئے، مڑھکو-مڑھکی ہوئی نوں ہتھاں-پیراں دی پے گئی۔ پہلی بیٹھی شرنارتھن نے اٹھ کے اندروں بوہا بند کر دتا سی۔ گھبرائی ہوئی دھروپتی نے بوہے دی جھیت ‘چوں باہر جھاکیا ہی سی کہ ہارن دی آواز اس دے کناں وچ پئی۔ ہیں! تنّ وجع گئے نے؟ او! ایہہ تے گنیشا اے، خصماں کھانا! پچھلے لفظ دھروپتی دے مونہوں ستے سدھ نکل تے گئے، پر اس دا من کجھ سوچاں جہیاں وچ پے گیا۔ گنیشے نوں اشارے نال سدّ وی لیا۔ اس نوں کوئی کم دسن لئی کجھ سنکوچ ہے، پر مجبوری ہے۔
“کرول باغ گرودوارہ روڈ لیڈی ڈاکٹر کرتار کور دا ناں پچھ لئیں۔”
گنیشا ساری دلی دا واقف ہو چکا سی، دھروپتی دے مونہوں ایہہ لفظ سندیاں ہی ٹیکسی لے کے اڈ گیا۔
گنیشے نے جھٹ واپس آن کے ویہڑے وڑدیاں ہی زور دا ہارن وجایا، پر دھروپتی دے کنّ اس ویلے صرف شرنارتھن دی پیڑت ہائے ہائے توں نویں جی دی رناکی چیں-چیں سنن وچ ہی پورے رجھے سن۔ لیڈی ڈاکٹر نوں ویکھ کے دھروپتی نے سکھ دا ساہ لیا۔ جننی دی حالت ویکھ-واکھ کے کرتار کور نے دھروپتی دی صفت کیتی۔ “ٹیکسی والے دے چلے جان پچھوں مینوں خیال آیا، نہیں تے ٹیلیفون ہی کروا دندی، تسیں اک ویر نوٹ کروایا سی۔” دھروپتی دی گلّ سن کے لیڈی ڈاکٹر نے کیہا: “ہاں اوہ گھمنڈا سنگھ اراں دا نمبر سی، پر ہن تے اوہ سنیہا ہی نہیں پہنچاؤندے۔ پیسے والے آدمی نے، جے اپنے کسے سبندھی جاں ملن-گلن والے دا کم ہووے تاں ترت بندہ بھیج دندے نے۔”
“خصماں کھانے، پیسے دا ایڈا گھمنڈ!” دھروپتی دی ہمدردی ویکھ کے لیڈی ڈاکٹر نے جننی شرنارتھن دا پتہ-نواں پچھیا۔ دھروپتی نے ساری وارتا سن کے کیہا، “اس دا پتہ-نواں تے اساں اجے پچھیا ہی نہیں، ذرا ٹھیک ٹھاک ہو لوے۔” “ایہہ وی چنگا ہویا کہ کتے سڑک ‘تے ہی وچاری۔”
“ہچھا بھین دھروپتی میں تے اپنا رونا رون وی تہاڈے آؤنا سی، لالا جی کتھے نے؟”
“کیوں، کی گلّ اے؟ اوہ امبالے تکّ گئے سن، بس ہن آؤن والے ہی ہن۔”
“گلّ کی دساں بھین جی، جس گیرج وچ میں کم کار کردی ہاں، تہانوں پتہ ہی اے، دو ہزار لا کے میں پارٹیشن کروایا، دنے کم کردی ہاں، رات اتھے ہی کؤچ ‘تے لمی پے جاندی ہاں۔ مینوں پتہ لگا ہے کہ میرے والا گیرج بخشی خوش حال چند ایڈووکیٹ نے اپنے ناں الاٹ کروا لئ۔”
“ہیں ہیں، خصماں کھانے!”
“ہاں، بھین دھروپتی میری تے چنتا نال رات نیندر نہیں پیندی۔”
تنّ وجع گئے، ساڈھے تنّ، چار، پنج دا وقت ہو گیا، لالا بھگت رام دے کارٹر ساہمنے شرنارتھیاں دی بھیڑ لگی ہوئی ہے، پر اوہ اجے امبالیوں واپس نہیں مڑے۔
“چانن شاہ اراں دے گھروں ٹیلیفون ہی کر کے پتہ کرو”، دھروپتی دے کہن ‘تے اس دے نکے منڈے نے ٹیلیفون دی کتاب ویکھ کے کیہا، “اوہناں دے گھر تاں ٹیلیفون ہے ہی نہیں۔”
“نہیں ہے، لالا جی نے ہنے ہی کوشش کر کے لوا دتی۔” دھروپتی دی گلّ سن کے اک شرنارتھی نے کیہا، “لالا جی وی بھجّ کے سرمائیداراں دے کم ہی کردے نے۔”
“خصماں کھانے، نقص چھانٹن نوں آ جاندے نے، سرمائے بناں کوئی کم وی چلدے۔ ہن چانن شاہ اری لالا جی نوں اپنی موٹر وچ بٹھا کے امبالے لے گئے نے۔ کم بھاویں اوہناں دا اپنا وی سی، پر لالا جی نے شرنارتھیاں دی خبر لین جانا سی، آرام نال گئے نے، آرام نال آ جانگے۔” گلّ کردیاں کردیاں ہی دھروپتی نے منڈے نوں پھر آواز دتی، “ٹیلیفون پچھ-گچھ دے دفتروں لالا چانن شاہ دا نمبر پتہ کر لوو۔”
“کتھوں بولدے ہو جی؟”
“لالا چانن شاہ دی کوٹھیؤں؟”
“شاہ اریں امبالے گئے سن؟”
“آ گئے ہن۔”
“اوہناں نوں ذرا ٹیلیفون دیو۔”
“تسیں تھوڑھی دیر نوں ٹیلیفون کرنا، اس ویلے اوہ باہر بغیچے وچ بیٹھے ہن، کجھ پروہنے آئے ہوئے ہن، پارٹی ہو رہی ہے۔”
“ہچھا اوہناں توں پتہ کر دیو کہ لالا بھگت رام اری جو اوہناں دے نال گئے سن، اوہ کتھے ہن۔”
“تسیں کون بولدے ہو؟”
“دھروپتی، لالا جی دے گھروں۔
“ہچھا اک دو منٹ اڈیکو، جاں اپنا نمبر دسّ دیؤ۔” دھروپتی اپنا نمبر دسّ کے کرتار کور نال گلیں لگن لگی سی کہ ترنت پھیلیپھون دی گھنٹی وجی۔
“ہیلو-۔”
“ہاں جی۔”
“شاہ جی آکھدے ہن کہ لالا جی ڈپٹی کمیشنر دی کوٹھی توں ہی ٹانگا لے شرنارتھی کیمپ وچ چلے گئے سن۔ موٹر وچ پیٹرول تھوڑھا سی تے شاہ اراں اپنے اک دو کم ہور کرنے سن۔ شاہ اراں لالا جی نوں شرنارتھی کیمپ وچوں نال لینا سی، پر دوجے ضروری کماں وچ اوہناں نوں ڈھلّ لگّ گئی۔ اتھے گھر بندے چاہ ‘تے سدے ہوئے سن۔ جے کیمپ وچ لالا جی نوں لین جاندے تاں ڈھلّ لگّ جانی سی، اس لئی اوہ واپس آ۔” ‘گئے’ دا شبد اجے سنن والے دے منہ وچ ہی سی کہ دھروپتی نے ‘خصماں کھانے’ آکھ کے زور نال رسویر وگاہ کے ماریا۔ گلّ سبھ نوں پتہ لگّ گئی، کماں والے گھروں-گھریں چلے گئے۔
رات دی شانتی جیوں-جیوں ڈونگھی ہندی جاندی ہے، دھروپتی دی بے چینی ودھدی جاندی ہے۔ سڑک توں ہر گزرن والی موٹر دی آواز اس نوں اپنے ویہڑے وچ سنیندی، اوہ بھلیکھے وچ بوہا کھولھدی تے موٹر پھر-پھر کردی الوپ ہو جاندی۔ جننی شرنارتھن دی سیوا سنبھال دھروپتی دے جاگن دا چنگا بہانہ ہے، پر انج وی اج اس دیاں اکھاں وچ نیندر کتھوں۔
“پوہ-ماہ دی رات، بغیر بسترے، کوئی بھارا کپڑا وی لے کے نہیں گئے، دوائی بناں اوہناں نوں نیندر نئیں آؤندی۔” اٹھدیاں، بیٹھدیاں جننی شرنارتھن دا کپڑا لتا ٹھیک کردیاں-کردیاں موٹراں دیاں آوازاں دے بھلیکھے وچ مڑ-مڑ باہر جھاکدیاں، انگیٹھی دی اگّ پھولدیاں-پھالدیاں، دھروپتی نوں سویر ہو گئی۔ اخیر کل والے منہ ہنیرے ویلے اک موٹر اس دے ویہڑے وچ آن ہی رکی۔ ہارن اس دا اج وی بڑا کھہرا ہے، پر دھروپتی دے کناں نوں سویر دے آسا راگ ورگا مٹھا لگا۔
گنیشے نے ٹیکسی دا بوہا باہروں کھولھیا، پتلے جہے میلے کھلٹّ کمبل دی بکل ماری، لالا بھگت رام اری باہر نکلے۔ دھروپتی سجے ہتھ دیاں انگلاں نال کمبل دی موٹائی جاچ رہی سی، تے لالا جی آکھ رہے سن، شرنارتھی وچارا رات سردی نال ٹھر گیا ہووےگا، اکو تے اس پاس کمبل سی، جہڑا اس نے مینوں ریل وچ بٹھاؤندیاں بدوبدی میرے دوآلے لپیٹ دتا۔ دھروپتی نے کھبا ہتھ قمیض دی جیبہ وچ پایا، “ست سری اکال” دی آواز اس دے کناں وچ پئی۔ گنیشے دی اڈدی جاندی ٹیکسی نوں دور تکّ ویکھدیاں اس دے منہ ‘چوں نکلیا، “اس غریب نوں ویکھو تاں اوہ خصماں کھانے!”