Tobha Tek Singh Saadat Hasan Manto
ٹوبھا ٹیک سنگھ سعادت حسن منٹو
بٹوارے دے دو-تنّ ورھیاں پچھوں پاکستان اتے ہندوستان دیاں حکومت نوں خیال آیا کہ اخلاقی قیدیاں دی طرحاں پاگلاں دا وی تبادلہ ہونا چاہیدے، یعنی جو مسلمان پاگل ہندوستان دے پاگلخانیاں وچ نے، اوہناں نوں پاکستان بھیج دتا جاوے تے جو ہندو اتے سکھ پاکستان دے پاگلخانیاں وچ نے، اوہناں نوں ہندوستان دے حوالے کر دتا جاوے۔
پتہ نہیں، ایہہ گلّ واجب سی جاں غیر-واجب، چلو پھر وی بدھیماناں دے فیصلے مطابق ادھر-ادھر اچی پدھر دیاں کانفرنساں ہوئیاں اتے انت نوں پاگلاں دے تبادلے لئی اک دن نشچت ہو گیا۔
چنگی طرحاں چھانبین کیتی گئی – اوہ مسلمان پاگل، جنہاں دے سبندھی ہندوستان وچ ہی سن، اتھے ہی رہن دتے گئے، باقی جہڑے بچے، اوہناں نوں سرحد اتے بھیج دتا گیا۔
پاکستان توں لگبھگ تمام ہندو سکھ جا چکے سن، اس واسطے کسے نوں رکھن رکھاؤن دا سوال ہی پیدا نہیں ہویا، جنے ہندو، سکھ پاگل سن، سارے دے سارے بارڈر اتے پچا دتے گئے۔
ادھر دا پتہ نہیں پرنتو ادھر لاہور دے پاگلخانے، جدوں اس تبادلے دی خبر پجی تاں بڑی دلچسپ چرچہ ہون لگی۔
اک مسلمان پاگل جو بارھاں ورھیاں توں ہر روز، باقائدہ دے نال ذمیندار پڑھدا سی، اسنے جد اپنے اک متر نوں پچھیا، “مولوی سابھ، ایہہ پاکستان کی ہندا ہے؟” تاں اوہنے بڑے سوچ وچار پچھوں جواب دتا، “ہندوستان وچ اک ایسی تھاں جتھے استرے بندے نے” ایہہ جواب سنکے اسدا متر سنتشٹ ہو گیا۔
اسے طرحاں اک سکھ پاگل نے اک دوجے سکھ پاگل توں پچھیا، “سردار جی، سانوں ہندوستان کیوں بھیجیا جا رہے سانوں تاں اتھوں دی بولی نی آؤندی” دوجا مسکرایا مینوں تاں ہندوستوڑوں دی بولی آؤندی اے، ہندوستانی بڑے شیطان آکڑ آکڑ پھرتے ہے”۔
اک دن نہاؤندیاں-نہاؤندیاں اک مسلمان پاگل نے پاکستان زندہ باد دا نعرہ انے زور نال بلند کیتا کہ فرش اتے تلک کے ڈگیا اتے بے ہوش ہو گیا کئی پاگل ایسے وی سیگے جو پاگل نہیں سن، اوہناں وچ بہتی گنتی اجیہے قاتلاں دی سی جنہاں دے رشتے داراں نے افسراں نوں کجھ دے دوا کے پاگلخانے بھجوا دتا سی کہ اوہ پھانسی دے پھندھے توں بچ جان ایہہ پاگل کجھ-کجھ سمجھدے سن کہ ہندوستان کیوں ونڈیا گیا ہے اتے پاکستان کی ہے، پرنتو صحیح حادثیاں توں ایہہ وی بے خبر سن، اخباراں توں اوہناں نوں کجھ پتہ نہیں سی لگدا تے پہریدار سپاہی ان پڑھ تے مورکھ سن، جنہاں دی گل بات توں وی اوہ کسے نتیجے تے نہیں پہنچ سکدے سن ۔اوہناں نوں کیول اینا پتہ سی کہ اک آدمی محمد علی جناح ہے جسنوں قائداعظم کہندے نے،اوہنے مسلماناں واسطے اک وکھرا ملک بنایا ہے، جسدا ناں پاکستان ہے، ایہہ کتھے ہے، اسدی بھوگولک-ستھتی کی ہے، اسدے بارے اوہ کجھ نہیں جاندے سن، ایہی وجہ ہے کہ اوہ سبھ پاگل جنہاں دا دماغ پوری طرحاں نہیں سی ہلیا، اس بھمبلبھوسے وچ پئے ہوئے سن کہ اوہ پاکستان وچ نے جاں ہندوستان وچ، جے ہندوستان وچ نے تاں پاکستان کتھے اے، جے پاکستان وچ نے تاں ایہہ کویں ہو سکدے کہ اوہ کجھ عرصہ پہلاں اتھے ہی رہندے ہوئے ہندوستان وچ سن۔
اک پاگل تاں ہندوستان اتے پاکستان، پاکستان اتے ہندوستان دے چکر وچ کجھ اجیہا پھسیا کہ ہور زیادہ پاگل ہو گیا جھاڑو دندیاں-دندیاں اوہ اک دن رکھ اتے چڑھ گیا اتے ٹہنے اتے بیٹھ کے دو گھنٹے لگاتار تقریر کردا رہا، جو پاکستان اتے ہندوستان دے نازک مصلے اتے سی سپاہیاں نے جد اوہنوں ہیٹھاں اترن لئی کیہا تاں اوہ ہور اتے چڑھ گیا جد اوہنوں ڈرایا-دھمکایا گیا تاں اوہنے کیہا، “میں نہ ہندوستان وچ رہنا چاہندا ہاں نہ پاکستان وچ، میں اس رکھ اتے ہی رہونگا” بڑی دیر پچھوں جدو اوہدا دورہ ٹھنڈا ہویا تاں اوہ تھلے اتریا اتے اپنے-ہندو سکھ متراں دے گل مل-مل کے رون لگیا– اس خیال نال اوہدا دل بھر آیا سی کہ اوہ اسنوں چھڈّ کے ہندوستان چلے جانگے۔
اک ایم[ایس[ سی[ پاس ریڈیو انجینیئر، جو مسلمان سی اتے دوجے پاگلاں توں بالکل الگّ-تھلگّ باغ دی اک خاص پگڈنڈی اتے سارا دن چپ چاپ ٹہلدا رہندا سی، ایہہ تبدیلی پرگٹ ہوئی کہ اوہنے اپنے سارے کپڑے اتار کے دفیدار دے حوالے کر دتے اتے ننگ-دھڑنگا ہو کے سارے باغ وچ ترنا-پھرنا شروع کر دتا۔
چنیوٹ دے اک مسلمان نے، جو مسلم لیگ دا سرگرم میمبر رہِ چکیا سی اتے دن ‘چ پندراں-سولاں ویراں نہایا کردا سی، اک دم ایہہ عادت چھڈّ دتی، اوہدا ناں محمد علی سی سو اوہنے اک دن اپنے جنگلے وچ اعلان کر دتا کہ قائداعظم محمد علی جناح ہے، اس دی دیکھا-دیکھی اک سکھ پاگل ماسٹر تارہ سنگھ بن گیا اس توں پہلاں کہ خون-کھرابا ہو جاوے، دوہاں نوں خطرناک پاگل قرار دے کے الگّ-تھلگّ بند کر دتا گیا۔
لاہور دا اک نوجوان ہندو وکیل محبت وچ اسپھل ہو کے پاگل ہو گیا سی، جدوں اوہنے سنیا کہ امرتسر ہندوستان وچ چلیا گیا ہے تاں اوہنوں بہت دکھ ہویا امرتسر دی اک ہندو کڑی نال اوہنوں محبت سی، جسنے اوہنوں ٹھکرا دتا پر دیوانگی دی حالت وچ وی اوہ کڑی نوں نہیں سی بھلیا اوہ اوہناں سارے ہندو اتے مسلمان لیڈراں نوں گالھاں دین لگّ پیا جنہاں نے مل-ملا کے ہندوستان دے دو ٹکڑے کر دتے نے اتے اوہدی محبوبہ ہندوستانی بن گئی ہے اتے اوہ پاکستانی جد تبادلے دی گلّ شروع ہوئی تاں اس وکیل نوں کئی پاگلاں نے سمجھایا کہ اوہ دل تھوڑھا نہ کرے، اوہنوں ہندوستان بھیج دتا جاویگا اسے ہندوستان وچ جتھے اوہدی محبوبہ رہندی ہے – پر اوہ لاہور چھڈنا نہیں چاہندا سی، اسدا خیال سی کہ امرتسر وچ اسدی پریکٹس نہیں چلیگی۔
یورپیئن وارڈ وچ دو اینگلو انڈین پاگل سن اوہناں نوں جدوں پتہ لگیا کہ ہندوستان نوں آزاد کرکے انگریز چلے گئے نے تاں اوہناں نوں بڑا صدمہ لگیا اوہ لک-لک کے گھنٹیاں بدھی اس اہم مصلے اتے گل بات کردے رہندے کہ پاگلخانے وچ ہن اوہناں دی حیثیت کس قسم دی ہوویگی یورپیئن وارڈ رہے گا جاں اڈا دتا جاویگا بریکپھاسٹ ملیا کریگا جاں نہیں،کی اوہناں نوں ڈبل روٹی تاں نہیں چھڈنی پویگی۔
اک سکھ سی، جسنوں پاگلخانے وچ داخل ہویا پندراں ورھے ہو چکے سن ہر ویلے اوہدے مونہوں ایہہ عجیب لفظ سنائی دندے سن، “اؤپڑ دِ گڑ گڑ انیکس دی بے دھیانا دِ مونگ کہ دال آف دی لالٹین” اوہ نہ دن ‘چ سوندا سی نہ رات نوں پہریداراں دا ایہہ کہنا سی کہ پندراں ورھیاں دے لمبے عرصے وچ اوہ اک پل وی نہیں ستا سی، اوہ لیٹدا وی نہیں سی بلکہ کدے-کدے کندھ نال ٹیک لا لیندا سی، چتو پہر کھڑھا رہن کرکے اسدے پیر سجّ گئے سن اتے پنجنیاں وی پھلّ گئیاں سن، مگر سریرک تکلیف دے باو جود اوہ لما پے کے آرام نہیں کردا۔
ہندوستان، پاکستان اتے پاگلاں دے تبادلے بارے جد کدے گل بات ہندی سی تاں اوہ دھیان نال سندا سی کوئی اوہنوں پچھدا کہ اسدا کی خیال ہے تاں اوہ بڑی گمبھیرتا نال جواب دندا، “اؤپڑ دی گڑ-گڑ دِ انیکس کہ بے دھیانا کہ مونگ دی دال آف پاکستان گورنمینٹ” پرنتو بعد وچ ‘آف دی پاکستان’ دی تھاں ‘آف دی ٹوبھا ٹیک سنگھ گورنمینٹ’ نے لے لئی اتے اوہنے دوجے پاگلاں توں پچھنا شروع کر دتا کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ کتھے ہے، جتھے دا اوہ رہن والا ہے کسے نوں وی پتہ نہیں سی کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ پاکستان وچ ہے جاں ہندوستان وچ جو دسن دی کوشش کردے سن اوہ آپ اس الجھن وچ پھس جاندے سن کہ سیالکوٹ پہلاں ہندوستان وچ ہندا سی، پر ہن سنیٔے کہ پاکستان وچ ہے کی پتہ ہے کہ لاہور جو اج پاکستان وچ ہے، کل ہندوستان وچ چلیا جاوے جاں سارا ہندوستان ہی پاکستان بن جاوے اتے ایہہ وی کون چھاتی اتے ہتھ رکھ کے کہہ سکدا ہے کہ ہندوستان اتے پاکستان دونوں کسے دن سرے توں غائب ہو جان۔
اس سکھ پاگل دے کیس چھدرے ہو کے بہت گھٹّ رہِ گئے سن، کیونکہ اوہ نہاؤندا کدے کدائیں سی، اس لئی داڑھی اتے وال آپس وچ جم گئے سن جسدے کارن اوہدی شکل بڑی بھیانک ہو گئی سی پر آدمی نڈر سی پندراں ورھیاں وچ اوہنے کدے وی کسے نال جھگڑا-پھساد نہیں کیتا سی پاگلخانے دے جو پرانے نوکر سن، اوہ اوہدے بارے اینا کو جاندے سن کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ وچ اوہدی کافی زمین سی چنگا کھاندا پیندا ذمیندار سی کہ اچانک دماغ ہل گیا، اوہدے رشتے دار اوہنوں لوہے دے موٹے-موٹے سنگلاں نال بنّ کے لیائے اتے پاگلخانے داخل کرا گئے۔
مہینے ‘چ اک ویراں ملاقات لئی اوہ لوک آؤندے سن اتے اسدی سکھ-ساند دا پتہ کرکے چلے جاندے سن، بڑی دیر تکّ ایہہ سلسلہ جاری رہا پر جدوں پاکستان، ہندوستان دی گڑبڑ شروع ہوئی تاں اوہناں دا آؤنا-جانا بند ہو گیا۔
اوہدا ناں بشن سنگھ سی پر سارے جنے اسنوں ٹوبھا ٹیک سنگھ کہندے سن اوہنوں ایہہ قطعی معلوم نہیں سی دن کہڑا ہے، مہینہ کہڑا ہے جاں کنے سال بیت چکے نے پرنتو ہر مہینے جد اسدے سکے-سبندھی اسنوں ملن واسطے آؤن والے ہندے تاں اوہنوں اپنے آپ پتہ لگّ جاندا اس لئی اوہ دفیدار نوں کہندا کہ اوہدی ملاقات آ رہی ہے اس دن اوہ مل-مل کے نہاؤندا،بدن اتے خوب تیل صابن گھسایا جاندا اتے والاں ‘چ تیل لا کے کنگھا کردا، اپنے اوہ کپڑے جو اوہ کدیں ورتدا نہیں سی، کڈھوا کے پاؤندا اتے ایوں بن-پھبّ کے ملن والیاں کول جاندا اوہ اسنوں کجھ پچھدے تاں اوہ چپّ رہندا جاں کدیں-کدائیں “اؤپڑ دِ گڑ گڑ دِ انیکس دِ بے دھیانا دِ مونگ دی دال آف دی لالٹین” کہہ دندا۔
اوہدی اک کڑی سی جو ہر مہینے اک انگلی ودھدی-ودھدی پندراں ورھیاں ‘چ مٹیار ہو گئی سی بشن سنگھ اوہنوں پچھاندا ہی نہیں سی اوہ بچی سی، ادوں وی اپنے آپ نوں دیکھ کے روندی سی، مٹیار ہوئی تد وی اوہدیاں اکھاں چوں ہنجھو وہندے سن۔
پاکستان اتے ہندوستان دا قصہ شروع ہویا تاں اوہنے دوجے پاگلاں توں پچھنا شروع کر دتا کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ کتھے ہے جد اوہنوں تسلی بخش جواب نہ ملیا، اوہدی ٹوہ دن پرتی دن ودھدی گئی ہن اسدی لڑکی ملاقات نوں وی نہیں آؤندی سی، پہلاں تاں اوہنوں اپنے آپ پتہ لگّ جاندا سی کہ ملن والے آ رہے نے پر ہن جویں اوہدے دل دی آواز وی بند ہو گئی سی جو اوہنوں اوہناں دے آؤن-جان دی خبر دے دیا کردی سی- اوہدی بڑی اچھا سی کہ اوہ لوک آؤن جو اس نال ہمدردی پرگٹ کردے سن اتے اوہدے واسطے پھل، مٹھائیاں اتے کپڑے لیاؤندے سن اوہ آؤن تاں اوہ اوہناں توں پچھے کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ کتھے ہے اوہ اوہنوں پکے طور تے دسّ دینگے کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ پاکستان وچ ہے جاں ہندوستان وچ اوہدا خیال سی کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ توں ہی آؤندے نے، جتھے اوہدیاں زمیناں نے۔
پاگلخانے وچ اک پاگل اجیہا وی سی جو اپنے آپ نوں خدا کہندا سی بشن سنگھ نے اس توں جدوں اک دن پچھیا کہ ٹوبھا ٹیک سنگھ پاکستان وچ ہے جاں ہندوستان وچ تاں اوہنے اپنی عادت انوسار ٹھہاکا ماریا اتے کیہا، “اوہ نہ پاکستان وچ ہے نہ ہندوستان وچ، کیونکہ اسیں اجے تکّ حکم ہی نہیں دتا”۔
بشن سنگھ نے اسنوں خدا نوں کئی واری بڑی منت اتے عاجزی نال کیہا کہ اوہ حکم دے دیوے تاں کہ جھنجٹ مکے، پر خدا بہت رجھیا ہویا سی کیونکہ اوہنے ہور بتھیرے حکم دینے سن۔
اک دن دکھی ہو کے بشن سنگھ خدا نوں ٹٹّ کے پیا، “اؤپڑ دِ گڑ گڑ دِ انیکس دِ بے دھیانا دِ مونگ دی دال آف واہگورو جی دا خالصہ اینڈ واہگورو جی دی فتح” اسدا شاید مطلب سی کہ توں مسلماناں دا خدا ہے، سکھاں دا خدا ہندا تاں ضرور میری سندا۔
تبادلے توں کجھ دن پہلاں ٹوبھا ٹیک سنگھ دا اک مسلمان جو بشن سنگھ دا متر سی، ملاقات لئی آیا، مسلمان متر پہلاں کدے نہیں آیا سی جدوں بشن سنگھ نے اوہنوں دیکھیا تاں اک پاسے ہٹّ گیا، پھر واپس جان لگا پر سپاہیاں نے اوہنوں روکیا، “ایہہ تینوں ملن آئٔے، تیرا متر پھزلدین اے”۔
بشن سنگھ نے پھزلدین نوں اک نظر دیکھیا اتے کجھ بڑبڑاؤن لگا پھزلدین نے اگے ودھ کے اوہدے موڈھے اپر ہتھ رکھیا، “میں کئی دناں توں سوچ رہا سی کہ تینوں ملاں پر وہل ہی نہ ملی، تیرے سبھ آدمی خیریئت نال ہندوستان چلے گئے سن میتھوں جنی مدد ہو سکی، میں کیتی، تیری دھی روپ کور[” اوہ بولدیاں بولدیاں رک گیا۔
بشن سنگھ کجھ یاد کرن لگیا، “دھی روپ کور”
پھزلدین نے رک کے کیہا، “ہاں، اوہ، اوہ وی ٹھیک ٹھاک اے، اوہناں نال ہی چلی گئی سی۔”
بشن سنگھ چپّ رہا
پھزلدین نے پھر کہنا شروع کیتا، “اوہناں نے مینوں کیہا سی کہ تیری خیر خیریئت پچھدا رہاں۔ ہن میں سنیا توں ہندوستان جا رہیں۔ بھائی بلویر سنگھ اتے بھائی ودھاوا سنگھ نوں میرا سلام کہنا اتے بھین امرت کور نوں وی۔ بھائی بلویر سنگھ نوں کہنا کہ پھزلدین راضی خوشی اے۔ دو بوریاں میساں جو اوہ چھڈّ گئے سی، اوہناں ‘چوں اک نے کٹا دتا، دوجی دے کٹی ہوئی سی پر اوہ چھیدناں دی ہو کے مر گئی۔ ہور، میرے لایق جو خدمت ہووے، کہیں میں ہر وقت تیار آں اور آہ تیرے لئی تھوڑھے جہے مرونڈے لیایاں”۔
بشن نے مرونڈیاں دی پوٹلی لے کے کول کھڑے سپاہی دے حوالے کر دتی تے پھزلدین نوں پچھیا، “ٹوبھا ٹیک سنگھ کتھے اے؟”
پھزلدین نے تھوڑھا حیران ہندیا کیہا، “کتھے اے؟”
“اوتھے ای اے، جتھے سی”
بشن سنگھ نے پھیر پچھیا، “پاکستان وچ ہے جاں ہندوستان وچ؟ ہندوستان وچ، نہیں! نہیں!! پاکستان وچ…[” پھزلدین بوندل جیہا گیا بشن سنگھ بڑبڑاؤندا ہویا چلا گیا، “اؤپڑ دِ گڑ گڑ دِ انیکس دے بے دھیانا دِ مونگ دی دال آف دی پاکستان اینڈ ہندوستان آف دی در پھٹے منہ…[”
تبادلے دیاں تیاریاں مکمل ہو چکیاں سن، ادھروں ادھر اتے اودھروں ادھر آؤن والے پاگلاں دیاں سوچیاں پجّ چکیاں سن اتے تبادلے دا دن وی نشچت ہو گیا۔
کڑاکے دی ٹھنڈ سی جدوں لاہور دے پاگلخانے ‘چوں ہندو سکھ پاگلاں نال بھریاں ہوئیاں لاریاں پولیس دی سرکھیا وچ روانہ ہوئیاں، سبندھت افسر وی نال سن واہگا دے بارڈر اتے دوناں پاسے سپرڈینٹ اک-دوجے نوں ملے اتے مڈھلی کاروائی مکن پچھوں تبادلہ شروع ہو گیا، جو رات بھر جاری رہا۔
پاگلاں نوں لاریاں ‘چوں کڈھنا اتے دوجے افسراں دے حوالے کرنا بڑا اوکھا کم سی کئی تاں باہر نکلدے ہی نہیں سی، جو نکلن لئی رضامند ہندے سن، اوہناں نوں سنبھالنا مشکل ہو جاندا سی کیونکہ اوہ ادھر-ادھر بھجّ اٹھدے سن، جو ننگے سن، اوہناں نوں کپڑے پوائے جاندے تاں اوہ اوہناں پاڑ کے اپنے بدن توں لاہ سٹدے-کوئی گالھاں کڈھ رہا ہے…[ کوئی گا رہا ہے… کجھ آپس وچ جھگڑ رہے نے، ولک رہے نے-کنّ پئی آواز سنائی نہیں دندی سی- پاگل عورتاں دا شور شرابا الگّ سی اتے ٹھنڈ اینی سخت سی کہ دند وجع رہے سن۔
پاگلاں دی بہو-گنتی اس بٹوارے دے حق وچ نہیں سی، اس واسطے کہ اوہناں دی سمجھ وچ نہیں آ رہا سی کہ اوہناں نوں اپنی جگہ توں پٹّ کے کتھے سٹیا جا رہا ہے، اوہ تھوڑھے جہے جو کجھ سوچ سمجھ سکدے سن، “پاکستان زندہ باد اتے پاکستان مرداباد” دے نعرے لا رہے سن، دو تنّ وار فساد ہندا-ہندا بچیا، کیونکہ کئی مسلماناں اتے سکھاں نوں ایہہ نعرے سن کے طیش آ گیا سی۔
جد بشن سنگھ دی واری آئی اتے واہگا دے اس پار سبندھت افسر اوہدا ناں رجسٹر وچ درج کرن لگا تاں اسنے پچھیا، “ٹوبھا ٹیک سنگھ کتھے اے؟ پاکستان وچ جاں ہندوستان وچ؟”
سبندھت افسر ہسیا، “پاکستان وچ”
ایہہ سن کے بشن سنگھ اچھل کے اک پاسے ہٹیا اتے دوڑ کے اپنے باقی ساتھیاں دے کول پجّ گیا۔
پاکستانی سپاہیاں نے اسنوں پھڑ لیا اتے دوجے پاسے لجان لگے پر اوہنے جان توں انکار کر دتا، “ٹوبھا ٹیک سنگھ اتھے اے” اتے زور-زور نال چلاؤن لگیا، “اؤپڑ دِ گڑ-گڑ دِ انیکس دِ بے دھیانا دِ مونگ دی دال آف دی ٹوبھا ٹیک سنگھ اینڈ پاکستان”
اوہنوں بہت سمجھایا گیا کہ دیکھو، ہن ٹوبھا ٹیک سنگھ ہندوستان وچ چلیا گیا ہے، جے نہیں گیا تاں بہت جلدی بھیج دتا جاویگا، پر اوہ نہ منیا جدوں اوہنوں زبردستی دوجے پاسے لجان دی کوشش کیتی گئی تاں اوہ وچکار اک تھاں اس ڈھنگ نال اپنیاں سجیاں ہوئیاں ٹنگاں اتے کھڑھا ہو گیا جویں اوہنوں ہن کوئی طاقت نہیں ہلا سکیگی۔ آدمی نڈر سی،اس لئی اوہدے نال کوئی زیادہ زبردستی نہ کیتی گئی، اوہنوں اتھے ای کھڑھا رہن دتا گیا اتے تبادلے دا باقی کم ہندا رہا۔
سورج نکلن توں پہلاں چپّ چپیتے بشن سنگھ دے حلق وچوں اک اسمان نوں چیردی چیک نکلی۔
ادھر-ادھر کئی افسر بھجے آئے اتے اوہناں نے دیکھیا کہ اوہ آدمی جو پندرھاں وریاں تکّ دن رات اپنیاں ٹنگاں اتے کھڑھا رہا سی، مودھے منہ پیا سی۔
ادھر کنڈیالیاں تاراں دے پچھے ہندوستان سی، ادھر ایہو جہیاں تاراں دے پچھے پاکستان، وچکار زمین دے اس ٹکڑے اتے جسدا کوئی ناں نہیں سی ٹوبھا ٹیک سنگھ پیا سی۔
